چگونگی آفرینش انسان

خلقت انسان  از جمله خلقت هایی است که آدمی را بسیار متعجّب کرده و او را در تفکر و تعمّق هر چه بیشتر پیرامون خلقت خود ،  هدایت می سازد .

یکی از سوری که در قرآن از چگونگی خلقت این موجود پیچیده سخن به میان آورده است ، سوره سجده می باشد .

« ذلِكَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (سجده6) الَّذِی أَحْسَنَ كُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ (سجده7) ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ (سجده8) ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلاً ما تَشْكُرُونَ (سجده9) ؛

6- او خداوندى است كه از پنهان و آشكار با خبر است ، و شكست ناپذیر و مهربان است .

7- او همان كسى است كه هر چه را آفرید نیكو آفرید ، و آغاز آفرینش انسان را از گل قرار داد.

8- سپس نسل او را از عصاره‏اى از آب ناچیز و بى قدر خلق كرد .

9- بعد اندام او را موزون ساخت و از روح خویش در وى دمید و براى شما گوشها و چشمها و دلها قرار داد، اما كمتر شكر نعمتهاى او را بجاى مى‏آورید ! »

مراحل شگفت‏انگیز آفرینش انسان‏

آیات مورد بحث نخست ، اشاره و تأكیدى است بر بحث هاى توحیدى كه در چهار مرحله خلاصه مى‏شد (توحید خالقیت ، حاكمیت ، ولایت و ربوبیت) .

مى‏فرماید :" كسى كه با این صفات گفته شد ، او است خداوندى كه از نهان و آشكار با خبر است و شكست ناپذیر و مهربان است ؛ (ذلِكَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) .

بدیهى است كسى كه مى‏خواهد تدبیر امور آسمان و زمین كند ، و حاكم بر آنها باشد ، و عهده‏دار مقام ولایت و شفاعت و خلاقیت باشد ، باید از همه چیز، از پنهان و آشكار آگاه باشد كه بدون آگاهى و علم گسترده هیچ یك از این امور امكان پذیر نیست .

در عین حال چنین كسى باید " عزیز" ، (قدرتمند و شكست ناپذیر) باشد تا بتواند از پس انجام این كارهاى مهم برآید ، البته  عزت و قدرتى توأم با رحیمیت و لطف ، نه توأم با خشونت !

آیه بعد اشاره‏اى به نظام احسن آفرینش به طور عموم ، و سرآغازى براى بیان خلقت انسان و مراحل تكامل او به طور خصوص می باشد ، آنجا که مى‏فرماید : " او همان كسى است كه هر چه را آفرید، نیكو آفرید ؛ (الَّذِی أَحْسَنَ كُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ) ."و به هر چیز آنچه نیاز داشت ، داد  و به تعبیر دیگر بناى كاخ عظیم خلقت را بر" نظام احسن" یعنى بر چنان نظمى استوار كرد كه از آن كاملتر تصور نمى‏شد .

در میان همه موجودات پیوند و هماهنگى آفرید ، و به هر كدام آنچه را با زبانحال مى‏خواستند عطا فرمود .

اگر به وجود یك انسان نگاه كنیم و هر یك از دستگاههاى بدن او را در نظر بگیریم مى‏بینیم از نظر ساختمان، حجم، وضع سلولها، طرز كار آنها، درست آن گونه آفریده شده است كه بتواند وظیفه خود را به نحو احسن انجام دهد ، و در عین حال آن چنان ارتباط در میان اعضاء قرار داده كه همه بدون استثناء روى یكدیگر تأثیر  داشته ، و از یكدیگر متأثّر مى‏شوند.

و درست همین معنى در جهان بزرگ با مخلوقات بسیار متنوع ، مخصوصاً در جهان موجودات زنده با آن سازمانهاى بسیار متفاوت ، حاكم است .

خلاصه آنکه :

آرى او است كه انواع عطرهاى دل‏انگیز را به گلهاى گوناگون مى‏بخشد و او است كه به خاك و گل روح و جان مى‏دهد و از آن انسانى آزاده و با هوش مى‏سازد و نیز از همین خاك تیره گاه انواع گلها ، گاه انسان ، و گاه انواع موجودات دیگر مى‏آفریند ، و حتى خود خاك نیز در حد خود ، آنچه را باید داشته باشد دارا است .

خلقت انسان با موهبتی عظیم!

نظیر این سخن همان است كه در آیه 50 سوره طه از قول موسى و هارون مى‏خوانیم : « رَبُّنَا الَّذِی أَعْطى‏ كُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى؛ پروردگار ما همان كس است كه به هر موجودى آنچه را لازمه آفرینش او بود داد ، و سپس او را در تمام مراحل وجود رهبرى كرد .»

قرآن سپس با ذكر این مقدمه " آفاقى" وارد بحث " انفسى" مى‏شود و همانگونه كه در بحث آیات آفاقى از چند شاخه توحید سخن گفت در اینجا از چند موهبت بزرگ در مورد انسانها سخن مى‏گوید.

نخست مى‏فرماید : «  خداوند آغاز آفرینش انسان را از گل قرار داد ؛ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ . »

تا هم عظمت و قدرت خود را نشان دهد كه آن چنان مخلوق برجسته‏اى را از چنین موجود ساده و كم ارزشى آفریده و آن " دل‏آویز" نقش را از " ماء و طینى"  خلق كرده ، و هم به این انسان هشدار دهد كه تو از كجا آمده‏اى و به كجا خواهى رفت .

پیدا است این آیه سخن از آفرینش" آدم" مى‏گوید ، نه همه انسانها ، چرا كه ادامه نسل او در آیه بعد مطرح است ، ولى ظاهر تعبیر آیه این است كه میان" آدم" و " گل" انواع دیگرى- آن هم انواعى بى شمار- از موجودات زنده فاصله نبوده ، بلكه آفرینش انسان بدون واسطه از گل صورت گرفته است .

این معنى با توجه به آیه 59 سوره آل عمران روشن تر مى‏شود ، آنجا كه مى‏فرماید : « إِنَّ مَثَلَ عِیسى‏ عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ : آفرینش عیسى بدون وجود پدر ، چیز عجیبى نیست همانند آفرینش آدم است كه او را از خاك آفرید .»

و در سوره حجر آیه 26 مى‏فرماید : « وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ ؛ ما انسان را از گل خشكیده كه از گل بد بوى آفریده شده بود ، گرفتیم .»

از مجموع آیات چنین استفاده مى‏شود كه آفرینش آدم به صورت یك خلقت مستقل ، از خاك و گل به وجود آمده است .

آیه بعد به آفرینش نسل انسان و چگونگى تولد فرزندان آدم در مراحل بعد اشاره كرده و مى‏گوید :« سپس خداوند نسل او را از عصاره‏اى از آب ناچیز و بى قدر قرار داد ؛ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ .»

" سلاله" در اصل به معنى عصاره و فشرده خالص هر چیز است و منظور از آن در اینجا ، نطفه آدمى است كه در حقیقت عصاره كل وجود او مى‏باشد ، و مبدء حیات و منشأ تولد فرزند و ادامه نسل است .

این آب كه ظاهراً آبى است بى ارزش و بى مقدار از نظر ساختمان و سلولهاى حیاتى شناور در آن، و همچنین تركیب مخصوص مایعى كه سلولها در آن شناورند بسیار ظریف و فوق العاده دقیق و پیچیده است و از نشانه‏هاى عظمت پروردگار و علم و قدرت او محسوب مى‏شود و كلمه" مهین" كه به معنى ضعیف و حقیر و ناچیز است ، اشاره به وضع ظاهرى آن مى‏باشد و گر نه از اسرار آمیزترین موجودات است .

آیه بعد اشاره دارد به مراحل پیچیده تكامل انسان در عالم رحم ، و همچنین مراحلى كه آدم به هنگام آفرینش از خاك طى نمود ، مى‏فرماید : « سپس اندام انسان را موزون ساخت ؛ ثُمَّ سَوَّاهُ .»

« و از روح خویش در او دمید ! ؛ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ .»

« و براى شما گوش و چشمان و دلها قرار داد ؛ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ »

« اما كمتر شكر نعمتهاى او را بجا مى‏آورید ؛ قَلِیلًا ما تَشْكُرُونَ .»

ای انسان ! به رشد و تکاملت نگاهی کن !

" سواه " از ماده " تسویه " به معنى تكمیل كردن است ، و این اشاره به مجموع مراحلى است كه انسان از هنگامى كه به صورت نطفه است تا مرحله‏اى كه تمام اعضاى بدن او آشكار مى‏گردد طى مى‏كند و همچنین مراحلى را كه آدم بعد از آفرینش از خاك تا به هنگام نفخ روح پیمود .

تعبیر به" نفخ" (دمیدن) كنایه‏اى است براى حلول روح در بدن آدمى ، گویى تشبیه به هوا و تنفس شده است ، هر چند نه این است و نه آن.و اگر گفته شود نطفه انسان از آغاز كه در رحم قرار مى‏گیرد و قبل از آن ، یك موجود زنده است ، بنا بر این نفخ روح چه معنى دارد؟

در پاسخ مى‏گوئیم : در آغاز كه نطفه منعقد مى‏شود تنها داراى یك نوع " حیات نباتى" است، یعنى فقط تغذیه و رشد و نمو دارد ، ولى از حس و حركت كه نشانه " حیات حیوانى" است و همچنین قوه ادراكات كه نشانه " حیات انسانى" است ، در آن خبرى نیست.

اما تكامل نطفه در رحم به مرحله‏اى مى‏رسد كه شروع به حركت مى‏كند و تدریجاً قواى دیگر انسانى در آن زنده مى‏شود ، و این همان مرحله‏اى است كه قرآن از آن تعبیر به نفخ روح مى‏كند .

اضافه " روح" به " خدا" به اصطلاح" اضافه تشریفى" است، یعنى‏ یك روح گرانقدر و پر شرافت كه سزاوار است روح خدا نامیده شود در انسان دمیده شد ، و بیانگر این واقعیت است كه انسان گر چه از نظر " بعد مادى"  از " خاك تیره" و یا " آب بى مقدارى" است ، ولى از نظر" بعد معنوى و روحانى" حامل " روح الهى" می باشد .

یك سوى وجود او به خاك منتهى مى‏شود، و سوى دیگرش به عرش پروردگار و به خاطر داشتن همین دو بعد ، قوس صعودى و نزولى و تكامل و انحطاط او فوق العاده وسیع است .

قرآن در آخرین مرحله كه پنجمین مرحله آفرینش انسان محسوب مى‏شود ، اشاره به نعمتهاى گوش و چشم و قلب كرده است ، البته منظور در اینجا خلقت این اعضاء نیست چرا كه این خلقت قبل از نفخ روح صورت مى‏گیرد ، بلكه منظور حس شنوایى و بینایى و درك و خرد است .

مهمترین حس ظاهری

و اگر از میان تمام حواس" ظاهر" و " باطن" تنها روى این سه تكیه كرده ، به خاطر این است كه مهمترین حس ظاهرى انسان كه رابطه نیرومندى میان او و جهان خارج بر قرار مى‏كند، گوش و چشم است ، گوش اصوات را درك مى‏كند و مخصوصاً تعلیم و تربیت وسیله آن انجام مى‏گیرد ، و چشم وسیله دیدن جهان خارج و صحنه‏هاى مختلف این عالم است .

مهمترین حس باطنی

نیروى عقل و خرد نیز مهمترین حس باطنى انسان و یا به تعبیر دیگر حكمران وجود بشر است.

جالب اینكه " افئدة" جمع " فؤاد" به معنى قلب است ، ولى مفهومى ظریفتر از آن نیز دارد . این كلمه معمولاً در جایى گفته مى‏شود كه " افروختگى" و " پختگى" در آن باشد !

به این ترتیب خداوند در این آیه ، مهمترین ابزار شناخت را در" ظاهر" و" باطن" وجود انسان بیان كرده است ، چرا كه علوم انسانى یا از طریق " تجربه" بدست مى‏آید و ابزار آن ، چشم و گوش است ، یا از طریق" تحلیلها و استدلالهاى عقلى" و وسیله آن ، عقل و خرد است كه در قرآن از آن به " افئده" تعبیر شده ، حتى درك هایى كه از طریق وحى یا اشراق و شهود بر قلب انسان صورت مى‏گیرد ، باز بوسیله همین" افئده" مى‏باشند .

اگر این ابزار شناخت از آدمى گرفته شود ، ارزش وجودى او تا سر حد یك مشت سنگ و خاك سقوط مى‏كند ، و به همین دلیل در پایان آیه مورد بحث ، انسانها را به مسأله شكرگزارى این نعمتهاى بزرگ توجه مى‏دهد و مى‏گوید : « كمتر شكر او را بجا مى‏آورید »، اشاره به اینكه هر قدر شكر این نعمتهاى بزرگ را بجا آورید ، باز هم كم است !

نتیجه گیری :

گرچه در آیات مختلف قرآن گاه سخن از آفرینش انسان از " گل" است (مانند آیات فوق) و مانند آنچه در داستان آدم و ابلیس در سوره اسراء آیه 61 آمده است : « فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً : همه فرشتگان براى آدم سجده كردند جز ابلیس ، گفت : آیا من براى موجودى سجده كنم كه از گل آفریده شده است؟» (سوره اسراء آیه 61).

و گاه سخن از آفرینش از" آب" به میان می آید ، مانند : « وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍّ » (انبیاء- 30).

ولى پیدا است كه همه اینها به یك مطلب باز مى‏گردد ، حتى در آنجا كه سخن از آفرینش آدم از" تراب" (خاك) است ، مانند ؛ « إِنَّ مَثَلَ عِیسى‏ عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ‏ » (آل عمران- 59) زیرا منظور ، خاك آمیخته به آب یعنى گل می باشد .

آمنه اسفندیاری

بخش قرآن تبیان

منبع :

1- تفسیر نمونه ، ج17